God ‘bestaat’ niet, 30-11-2023
Geloof en wetenschap worden vaak tegenover elkaar gezet, alsof ze water en vuur zijn; alsof ze elkaar niet verdragen. Die visie wordt illustratief als mensen stellen dat de aarde zesduizend jaar oud is en dat je homoseksualiteit ‘weg kunt bidden’. Deze twee voorbeelden worden aangehaald in het laatste nummer van Filosofie Magazine met daarin deze keer verrassend het dossier Geloven; inclusief uiteraard veel ruimte voor wat filosofen hebben gezegd en geschreven over religie en geloven.
Zo had Ludwig Wittgenstein kritiek op atheïsten die stellen dat geloof achterhaald is. Maar hij kritiseerde ook religieuze mensen die God proberen te bewijzen. Wittgenstein was geïnspireerd door de Deen Sören Kierkegaard, met wie ik mijzelf zeer verwant voel. Kierkegaard stelde dat geloven geen vorm van weten is, maar een existentiële keuze voor een leven vol onzekerheid.
Andere denkers, bijvoorbeeld Thomas van Aquino en Baruch Spinoza, probeerden het bestaan van God (rationeel) te bewijzen. Daar tegenover stond Immanuël Kant: „Zodra we het over God hebben, laten we het domein van de kennis achter ons.” Zowel Kant als Wittgenstein en Kierkegaard vinden dat geloven een manier van leven is, niet een manier van weten.
Volgens Wittgenstein bestaat God op een heel andere manier dan personen of dingen. Alles wat ‘bestaat’ bestaat tijdelijk; het heeft ooit niet bestaan en zal er op een dag ook niet meer zijn. Zo niet God. Kierkegaard: „God bestaat niet, Hij is eeuwig. God bevindt zich niet in een wereld buiten de onze. Hij zit in ons dagelijks leven. God is geen ding of persoon, maar een ervaring.”
In 2007 publiceerde dominee Klaas Hendrikse (1947-2018) het boek ‘Geloven in een God die niet bestaat’. Hij poneerde ook de stelling: God bestaat niet, Hij gebeurt. Hendrikse werd in kerkelijk kringen door velen verguisd, maar ik was én ben het hartgrondig met hem eens en ervaar het ook zo.
„We ervaren God”, zo stelde Kierkegaard, „als we het gevoel hebben door iets bewogen te worden.” En dat ‘iets’ is God. Dus God bestaat wel, maar niet zoals een bureau of een straatklinker, nee, Hij bestaat in een andere dimensie. God is geen realiteit of noodzaak, Nee, God IS.
Bij mij thuis, 5-10-2023
Gisteren is de Kinderboekenweek begonnen. Dat is voor ons altijd een drukke (en dure) week. Vanaf de geboorte van het eerste kleinkind (in de Kinderboekenweek van 1999!) hebben wij de gewoonte om alle, inmiddels tien, kleinkinderen een boek cadeau te doen. Van boeken krijg je immers nooit genoeg. Maar het wordt steeds lastiger om iets nieuws te vinden dat bij de leeftijd past én dat ze nog niet hebben gelezen. Vooral voor kinderen die graag en veel lezen is het soms problematisch. En voor hen die juist niet graag lezen is het de kunst iets te kopen dat voor hen tóch aantrekkelijk is.
Het thema dit jaar is ‘Bij mij thuis’. De Stichting Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek schrijft dat verhalen nodig zijn om te ontdekken wat jouw huis een thuis maakt óf hoe het thuis is bij een ander. En boeken helpen daarbij. Ze bieden een bron van herkenning: „Hé dat heb ik ook!” Óf ze bieden nieuwe inzichten: „Hoe ze het dáár doen, dát is óók leuk!”
Door verhalen is ook het Bijbelboek Genesis ontstaan. Tijdens de Babylonische ballingschap in de 6e eeuw v. Chr. hadden de joden niets meer over. Geen tempelgebouwen, niets. Alleen nog hun verhalen over God en de mensen. De Woord voor Woord-bijbel schrijft daarover: ‘En met hun verhalen hielden ze de moed erin. Ze begonnen ook meer na te denken over hoe het begonnen was met God en de aarde, of over hoe het toch kan dat mensen slecht kunnen zijn terwijl ze door God goed bedoeld zijn. Daarover vertelden ze elkaar ook verhalen. Dat zijn niet verhalen die vertellen wat er echt gebeurd was; het zijn verhalen om iets uit te leggen van de manier waarop God met de mensen om wil gaan. Daarom zijn het zulke belangrijke verhalen.’
Het zijn dus verhalen waaraan je je kunt optrekken of waarvan je kunt leren.
En dat geldt voor veel meer Bijbelverhalen. De gelijkenissen van Jezus, en zijn wonderverhalen, ze houden ons steeds een spiegel voor. Ook de verhalen uit het Oude Testament bieden soms wijze levenslessen. Het woord Bijbel betekent trouwens: boeken.. En van boeken…..
Oordeel rechtvaardig, 10-8-2023
Zondag stuitte ik al zappend op TV een tekst uit het Bijbelboek Spreuken: Spreek en oordeel rechtvaardig, geef de arme en de hulpeloze zijn recht! (Spreuken 31:9 uit de Groot Nieuws Bijbel). De zin werd vanaf z’n telefoontje opgelezen door een man die een incassobedrijf runt, maar die dat probeert te doen op een faire manier, met de menselijke maat. Het komt vaak voor dat een schuld van een paar honderd euro, vanwege het niet tijdig kunnen betalen, uiteindelijk door incasso- en dagvaardingskosten oploopt tot een paar duizend euro. Daar wordt uiteindelijk niemand beter van. Dus moest het anders, vond hij; met de Bijbeltekst las inspiratie.
Afgezien van het imagovoordeel voor de bedrijven als ze op deze ‘faire’ manier hun vorderingen alsnog binnenkrijgen inclusief een stukje goodwill, zijn er ook de maatschappelijke voordelen: minder schulden, minder stress, hogere kwaliteit van leven en minder ziekteverzuim. Maar ook minder rechtszaken en minder maatschappelijke kosten aan hulpverlening. Een mooi model, lijkt me.
En uiteraard moest ik denken aan de toeslagenouders en de gedupeerden in Groningen (aardbevingen) en Limburg (overstromingen) en al die andere grote en kleinere zaken waarin burgers worden vermalen door een rücksichtsloze overheid, die met dure advocaten de mensen murw maakt.
Vervolgens keek ik ’s avonds naar de eerste uitzending van De-doe-het-zelf-dictatuur waarin het door de PvdA op onheuse gronden afserveren van het gewaardeerde kamerlid Gijs van Dijk de rode draad vormde. Later werden door de partij excuses aangeboden en mocht hij, als hij dat wilde, terugkeren in de Kamer. Maar naast zijn politieke krassen en deuken door deze affaire, is ook zijn persoonlijke leven er enorm door beschadigd.
En tenslotte fungeerde in Zomergasten presentator Theo Maassen als een in interview-kleren gehulde aanklager. In plaats van als interviewer nieuwsgierig te zijn naar de manier waarop Khadija Arib haar rol als voorzitter van de Tweede Kamer uitvoerde, leek ze bij hem in therapie te zitten. Maassen vroeg of ze niet eerlijk naar zichzelf durfde kijken. En dat terwijl Arib nog niets heeft gehoord over de inhoud van de anoniem klachten.
Die zondagavond laat echode de spreuk van het begin in mijn hoofd: Spreek en oordeel rechtvaardig.
Religieuze betrokkenheid, 15-6-2023
Het CBS kwam in april dit jaar met het rapport Religieuze betrokkenheid in Nederland. De uiteindelijk getrokken conclusie was dat die betrokkenheid opnieuw weer iets is teruggelopen. Die uitspraak baseerden de onderzoekers op het dalend aantal mensen dat lid is van een geloofsgemeenschap én dat ‘de deelname aan een religieuze dienst’ zeldzamer is geworden. Dat laatste is dus, zoals iemand in de NRC schreef: ‘het tellen van billen in de kerkbanken’.
Maar, zo stelt Thomas Velvis in het laatste nummer van Filosofie Magazine, deze benadering klopt niet, want: “Het is niet de behoefte aan zin- en betekenisgeving die verdwijnt, maar de neiging om die zingeving bij een god te zoeken.” En vervolgens voert hij de Franse socioloog Émile Durkheim ten tonele die de stelling poneerde dat religie niet gaat om de god die vereerd wordt, maar om de mensen die dat samen doen. Velvis:”Als je het zo bekijkt is religie helemaal niet voorbehouden aan kerken. Ook seculiere geloofsovertuigingen kunnen deze functie vervullen.”
Als voorbeeld daarvan noemt hij de sport met haar eigen tempels (De Kuip, Johan Cruyffarena, of het Abe Lenstrastadion) en eigen liederen (de Sparta Marsch of het Fries volkslied). Ook muziekuitvoeringen vervullen volgens mij zo’n ‘religieuze functie’ met ‘tempels’ als Lowlands, Pinkpop of de Lawei, met DJ’s, pauzedrankjes en programmaboekjes. Ook pelgrimages en strandgangers zou je dan als zodanig kunnen beschouwen. De laatste worden niet voor niets ook wel zon-’aanbidders’ genoemd. De vraag is dan natuurlijk wel of het bij dergelijke activiteiten wel om religie gaat. Religie wordt immers vaak geassocieerd met een godheid. Maar een definitie van religie is ook dat het ‘verwijst naar een gevoel van eerbied, ontzag of toewijding voor iets dat als heilig wordt beschouwd’. En dat voor sommigen voetbal – of meer specifiek: hun club – als heilig wordt ervaren dat hebben we kunnen waarnemen bij het kampioenschap van Feyenoord. Durkheims idee dat het bij religie gaat om het samen doen wordt bij de kampioensclub mooi verwoord in het clublied: Hand in hand, kameraden. Velvis stelt dan ook dat de conclusie uit het CBS-rapport fictie is: Religieuze betrokkenheid is niet verder afgenomen; die is alleen verschoven en meer seculier geworden.
De namiddag, 18-5-2023
“Ben jij nog gelovig Jan? Ga jij nog naar de kerk?” Het waren ruim dertig jaar geleden twee collega’s die me in een gesprek deze vragen voorlegden. De verbazing was in hun ogen af te lezen. Het voelde alsof ik me moest verantwoorden dat ik inderdaad lid was van een kerk en dat ik zelfs nog geloofde. Dat gesprek aan de koffietafel destijds, schoot me weer te binnen toen ik in Volzin een recensie las van een deze maand te verschijnen nieuw boek van de Tsjechische priester Tomáš Halik. Dat boek heeft als titel ‘De namiddag van het christendom.’ De recensie door Bert Altena leest prettig en datzelfde geldt volgens hem voor het boek, dat als ondertitel meekreeg ‘Op weg naar een nieuw tijdperk’.
Het christendom verkeert als het ware in de namiddag van haar leven. En de coronacrisis heeft de achteruitgang van ‘geloven in clubverband’ (lees: de kerk) alleen maar versterkt. Veel mensen zien hierin een bevestiging van wat zij of hun voorgangers al hadden voorspeld: godsdienst is een aflopende zaak en zal uiteindelijk helemaal verdwijnen. Veel kerken hebben hun hoop daarom gevestigd op nieuwe vormen waarmee ze jongeren weer willen binden. Sommigen gaan zelfs zover dat ze daarin doorslaan en de oudere generatie daardoor minder aandacht schenken. Dat vind ik een verkeerde en niet te verklaren keuze. Waarom zou je je als jongere met een kerk verbinden als je ziet dat ze je op oudere leeftijd weer laten vallen? Bovendien, het klopt ook niet dat de kerk dreigt opgedoekt te worden; ja, in Nederland misschien, maar wereldwijd is een andere tendens gaande. En, zo merkt Altena terecht op, kerkelijke vormen staan dan misschien wel onder druk, maar er ontstaan tegelijkertijd andere vormen. „Godsdienst verdwijnt niet maar verandert.” De kerk is dus in transitie. En dat is dan het nieuwe tijdperk waarnaar het christendom op weg is. Hoe dat er uit gaat zien is onduidelijk. „We weten het niet, als het gaat om de vorm waarin het christelijk geloof kan blijven inspireren in een veranderende wereld. Juist de onwetendheid geeft ruimte om een nieuw landschap te verkennen.” Toch maar eens lezen dat boek.
Dié God alleen, 20-4-2023
Op Eerste Paasdag overleed Huub Oosterhuis. Naast de vele liederen die in kerken gezongen worden, schreef hij ook ‘gewone’ gedichten, maar ook die hadden net als de liederen, vaak een hem eigen ‘taal’. Zoals bijvoorbeeld het volgende gedicht:
“Ben van religie niet. Heb wel de stem gehoord van het bevrijdingsvisioen dat gloedrood in de Joodse Bijbel staat geschreven: ‘Gelijke rechten op geluk de zachte krachten van de solidariteit genade brood voor ieder mens; uittocht uit alle wrede slimme martelende slavernijsystemen, ooit en steeds opnieuw bedacht.’ De stem die dit tot mijn geweten spreekt is god voor mij. En als ik zing uitzinnig ingetogen in eigen zieletaal, of Bach aanhoor: ’t gaat over dit, die god alleen – en verder godsdienst geen.”
En verder godsdienst geen. Die slotwoorden keren zich naar mijn gevoel tegen in dogma’s gestolde religie. Waar het om gaat zijn gelijke rechten, zachte krachten en solidariteit en uittocht uit vernietigende systemen.
In zijn nieuwste boek ‘Een brief die niet meer dicht kan’ schrijft Johan Goud: “Als theologie zich beperkt tot het beamen van traditionele waarheden en het academisch napraten van het kerkelijk credo, dan raakt ze mijn interesse spoedig kwijt.” Dit citaat is mij uit het hart gegrepen. In wat andere bewoordingen verzucht ik het wel eens in diensten waarin ik voorga. Er is niets mis met traditionele waarheden, mits ze maar de toets van voortschrijdend (wetenschappelijk) inzicht kunnen doorstaan. Dat de aarde niet plat is en de zon niet om de aarde draait, het zijn inzichten die inmiddels door iedereen worden gedeeld, zelfs door verstokte dogmatici. Maar er zijn ook zogenoemde ‘waarheden’, die weliswaar onder scherpe kritiek staan, maar waarvan grote groepen toch geen afstand kunnen nemen. Veel mensen bijvoorbeeld denken bij het woord ‘God’ aan een externe kracht die beslissend kan ingrijpen in het menselijk leven en de wereldorde. Hoewel de Bijbel meldt dat God geest is, hebben zij hun ‘God’ met menselijke trekken vormgegeven. Het beeld van een oude man met baard ontbreekt er nog aan. Dan sta ik dichter bij Oosterhuis: De stem horen van het bevrijdingsvisioen of de muziek van Bach, dié god alleen – en verder godsdienst geen.
Gezin in gevaar, 23-2-2023
De ophef over de doodsbedreigingen aan het adres van kinderboekenschrijver Pim Lammers is helaas alweer aan het verstommen. Lammers trok zich terug als schrijver van het Kinderboekenweekgedicht 2023 vanwege de grote aantallen bedreigingen en de agressiviteit ervan richting hem en zijn dierbaren.
Hij werd in groep zes voor het eerst verliefd op een jongen. Dat was verwarrend omdat hij niemand kende die net zo was als hij. Pas in boeken van Carry Slee kwam hij eindelijk iemand tegen die op hem leek. “Ik was dus niet de enige. Dat gevoel van opluchting gun ik zoveel mogelijk kinderen”, zei Lammers in Trouw. En die bevrijdende opluchting wordt bij veel kinderen dus onmogelijk gemaakt door o.a. de zich ‘christelijk’ noemende actiegroep Gezin in gevaar. Juist die club blijkt dus een basis te zijn van intolerantie en onveiligheid. Je zult je als kind maar ‘anders’ voelen, in welke vorm dan ook, of andere keuzes willen maken als jouw ouders. Hoe veilig ben je dan in zo’n gezin?
Lammers, schrijver van het ook in het Stellingwerfs vertaalde ‘Het lammetje dat een varken is’ werd geweerd als spreker op scholen. Zelf hanteert hij ter verdediging geen stoer taalgebruik. “Ik wil niet polariseren, het belang van de kinderen staat voorop.’
In mijn optiek kan Gezin in gevaar nog veel leren van de instelling van Lammers. Deze actiegroep startte een petitie tegen hem omdat hij in 2015 schreef over de relatie tussen een tienerjongen en zijn trainer. Op internet werd hij vervolgens door anderen uitgemaakt voor pedofiele activist. Collega-auteur Kevin Hassing reageerde daarop met: “Dus omdat ik over piraten schrijf ben ik een piraat? Denk even na voordat je rare dingen roept.” Heeft Gezin in gevaar de Bijbel ook uit huis verbannen of hebben ze delen eruit gescheurd? In de Bijbel is namelijk hier en daar sprake van moord en doodslag, leugen en bedrog en bedrijft een vrouw met haar vader de liefde. Gezin in gevaar, denk even na voordat je rare dingen roept. Ik citeer graag het lied van Sytze de Vries: ‘Laat de liefde maar gebeuren als een wonder van het licht, als een regenboog vol kleuren door de hemel zelf gesticht.’